Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη, το 330, ο εμπνευστής αυτής της μεταφοράς, Μέγας Κωνσταντίνος (324-337), σκέφτηκε την ανέγερση μίας εκκλησίας προς τιμή των αγίων Αποστόλων.
Ο ναός θα αποτελούσε ειδικό χώρο για να τιμηθούν και οι δώδεκα Απόστολοι του Κυρίου, ενώ θα περιείχε την κατασκευή του προσωπικού τάφου του Κωνσταντίνου. Η αυτοκρατορική σαρκοφάγος θα τοποθετούταν στο κεντρικό σημείο του ναού, μεταξύ των 12 κενών αποστολικών σαρκοφάγων, έξι στην κάθε πλευρά. Τα κενοτάφια θα τοποθετούνταν σε ημικυκλική διάταξη. Για την ανέγερση αυτού του μαυσωλείου ο αυτοκράτορας επέλεξε το σχήμα της σταυρικής βασιλικής, με ίσες τις τέσσερις κεραίες και κεντρικό τύμπανο. Ιερό δεν υπήρχε, καθώς η Αγία Τράπεζα ήταν τοποθετημένη στο κέντρο του ναού, κάτω από τον κεντρικό τρούλο.

Τα αμέσως επόμενα χρόνια μεταφέρθηκαν και κατατέθηκαν στην Εκκλησία, μέσα στα άδεια κενοτάφια, τα οστά του Τιμοθέου Εφέσου (μαθητή του Αποστόλου Παύλου), του Ευαγγελιστή Λουκά και του Αποστόλου Ανδρέα, το σκήνωμα του Ιωάννη Χρυσοστόμου και τον 10ο αι. μέρος του σκηνώματος του Γρηγορίου Ναζιανζηνού. Η σαρκοφάγος του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου εναποτέθηκε στο νέο αυτοκρατορικό μαυσωλείο που χτίστηκε δίπλα από τον κυρίως ναό των αγίων Αποστόλων. Την ανακαινισμένη εκκλησία την εγκαινίασε ο Κωνστάντιος Β΄ στις 9 Απριλίου 370. Αργότερα έχτισε μαυσωλείο και ο Ιουστινιανός.
Ο ναός λεηλατήθηκε το 1204 από τους Σταυροφόρους της Δ΄ Σταυροφορίας. Λειψανοθήκες, χρυσά και αργυρά σκεύη με πολύτιμους λίθους, εικόνες, πολυτελή άμφια και άλλοι ανεκτίμητοι θησαυροί του ναού εξαφανίστηκαν. Κατά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, ο ναός καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Ο Σουλτάνος Μωάμεθ κατεδάφισε το ναό και στη θέση του οικοδόμησε εντυπωσιακό μουσουλμανικό τέμενος, το Φατίχ τζαμί (Τέμενος του Πορθητή), το οποίο υπάρχει εκεί μέχρι σήμερα. Έτσι τα οστά των αυτοκρατόρων της υπερχιλιετούς βυζαντινής ιστορίας διασκορπίστηκαν και χάθηκαν σε μια στιγμή, όπως έσβησε σε μία μέρα και η ίδια η αυτοκρατορία. Τίποτα δεν απέμεινε από το μαυσωλείο του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού.
Οι τάφοι
Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (944-959), ένας από τους πολυγραφέστερους αυτοκράτορες της εποχής του, έδωσε εντολή να συνταχθεί ένα έργο που σώζεται με τον συμβατικό τίτλο Ἔκθεσις περί τῆς βασιλείου τάξεως (De cerimoniis aulae Byzantinae). Στο έργο αυτό παρουσιάζεται κυρίως η αυλική εθιμοτυπία, ο πατριάρχης και η Μεγάλη Εκκλησία και οι τάφοι των αυτοκρατόρων που βρίσκονταν μέχρι τον 10ο αι. στα μαυσωλεία, γύρω από τον ναό των αγίων Αποστόλων.
Α) Μαυσωλείο Κωνσταντίνου: ἡρῷον τοῦ ἁγίου καὶ μεγάλου Κωνσταντίνου. Στα ανατολικά του μαυσωλείου βρισκόταν μία σαρκοφάγος από πορφυρό ρωμαϊκό μάρμαρο που περιείχε τις σορούς του Μεγάλου Κωνσταντίνου (324-337) και της μητέρας του αγίας Ελένης. Δίπλα, υπήρχε η σαρκοφάγος του γυιου του μεγάλου Κωνσταντίνου, Κωνστάντιου Β΄, (337-361) ενώ στον ίδιο χώρο, σε παρόμοια σαρκοφάγο είχε ενταφιαστεί ο Μέγας Θεοδόσιος (379-395). Ακριβώς δίπλα, υπήρχε μια σαρκοφάγος απο πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο που είχε ενταφιαστεί ο Ζήνων, (474-475, 476-491) ενώ σε σαρκοφάγο ίδιου χρώματος αλλά από μάρμαρο της Ιέρειας είχε ενταφιαστεί ο αυτοκράτωρας Λέοντας Α΄(457-474). Υπήρχε επίσης η σαρκοφάγος του αυτοκράτορα Μαρκιανού (450-457) και της συζύγου του Πουλχερίας, του αυτοκράτορα Αναστασίου Α΄ (491-518) και της συζύγου του Αριάδνης, των αυτοκρατόρων Βασιλείου Α΄ Μακεδόνα (867-886) και του γυιου του Αλεξάνδρου (912-913), καθώς και η σύζυγος του πρώτου, Ευδοκία Ιγγερίνα. Δίπλα βρισκόταν η σαρκοφάγος του αυτοκράτωρα Λέοντα Στ΄ (886-912), του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογεννήτου (944-959), του γυιου του Βασιλείου Α΄, Κωνσταντίνου, ο οποίος δεν πρόλαβε να γίνει αυτοκράτορας, της αυτοκράτειρας αγίας Θεοφανούς (πρώτη σύζυγος του Λέοντα Στ΄) και της Ευδοκίας, της κόρης τους που πέθανε σε βρεφική ηλικία. Στον ίδιο χώρο είχε ενταφιαστεί η αυτοκράτειρα Ζωή (δεύτερη σύζυγος του Λέοντα Στ΄), η αυτοκράτειρα Ευδοκία (τρίτη σύζυγος του Λέοντα Στ΄) και οι δύο πριγκίπισσες με το όνομα Άννα, κόρες του Λέοντα Στ΄. Η πρώτη ήταν κόρη από τη δεύτερη σύζυγό του, Ζωή Ζαούτση, ενώ η δεύτερη από την τέταρτη σύζυγό του, Ζωή Καρβονοψίνα. Πλάι είχε ενταφιαστεί ο αυτοκράτωρας Μιχαήλ Γ΄ (842-867), ο γυιος του Λέοντα Στ΄, Βασίλειος και ο ένδοξος στρατηγός και αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς (963-969): οὗτος Φωκᾶ Νικηφόρου, ἀνδρὸς ἀνδρειοτάτου. Τέλος υπήρχε και η σαρκοφάγος του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Η΄ (1025-1028), ενώ αναφέρεται και μία μικρή σαρκοφάγος όπου το όνομα εκείνου που είχε ενταφιαστεί μέσα στη σαρκοφάγο έχει σβηστεί.
Στο Ηρώο λοιπόν που είχε φτιάξει ο Μέγας Κωνσταντίνος και είχε σφαιρική μορφή, υπήρχαν 19 σαρκοφάγοι, ενώ είχαν ενταφιαστεί 27 αυτοκράτορες και μέλη των οικογενειών τους. Λόγω απουσίας αρχαιολογικών ευρημάτων, μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν για την ακριβή θέση του μαυσωλείου. Πιστεύεται, βασιζόμενοι στις πηγές, ότι το μαυσωλείο αυτό θα πρέπει να ήταν στην προέκταση της ανατολικής πτέρυγας της εκκλησίας.
Β) Μαυσωλείο Ιουστινιανού Α΄: ἡρῷον τοῦ μεγάλου Ἰουστινιανοῦ. Στην ανατολική κόγχη του Ηρώου, σε μια σαρκοφάγο απο μάρμαρο της περιοχής της Χαλκηδόνας Βιθυνίας, είχε ενταφιαστεί ο Ιουστινιανός Α΄(527-565). Δίπλα του είχε ενταφιαστεί η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, σύζυγος του Ιουστινιανού και η Ευδοκία, η γυναίκα του Ιουστινιανού Β΄. Υπήρχε επίσης η σαρκοφάγος του αυτοκράτορα Ιουστίνου Β΄ (565-578), της αυτοκράτειρας Σοφίας, συζύγου του αυτοκράτορα Ιουστίνου Β΄ και του αυτοκράτορα Ηρακλείου (610-641). Υπήρχε επίσης η σαρκοφάγος της αυτοκράτειρας Φαβίας – αγίας Ευδοκίας (η πρώτη σύζυγος του αυτοκράτορα Ηράκλειου), του αυτοκράτορα Κωνσταντίνος Δ΄ Πωγωνάτου (668-685), της αυτοκράτειρας Φαύστας (σύζυγος του αυτοκράτορα Κώνστα Β΄), η σαρκοφάγος του γυιου του Ηρακλείου, αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Γ΄(641), του αυτοκράτορα Αναστασίου Β΄ (713-715) και της γυναίκας του, των εικονομάχων αυτοκρατόρων Λέοντα Γ΄ Ίσαυρου (715-741) και Κωνσταντίνου Ε΄ Κοπρωνύμου (741-775) και της πρώτης συζύγου του τελευταίου, της πριγκίπισσας των Χαζάρων Σισάκ, η οποία μετονομάστηκε Ειρήνη, καθώς και της δεύτερης συζύγου του, της Μαρίας. Δίπλα βρισκόταν η σαρκοφάγος των δύο κοριτσιών του Λέοντα Γ΄, Κοσμώ και Ειρήνη, του αυτοκράτορα Λέοντα Δ΄ (775-780), της Ειρήνης της Αθηναίας (797-802), του αυτοκράτορα Μιχαήλ Β΄ Τραυλού (820-829) και της γυναίκας του Θέκλας. Επίσης στο Ηρώο του Ιουστινιανού υπήρχε η σαρκοφάγος του αυτοκράτορα Θεοφίλου (829-842), του γυιου του Κωνσταντίνου και της κόρης του Μαρίας.
Στο Ηρώο λοιπόν που είχε φτιάξει ο Ιουστινιανός και είχε σταυροειδές σχήμα, υπήρχαν 24 σαρκοφάγοι, ενώ είχαν ενταφιαστεί 25 αυτοκράτορες και μέλη των οικογενειών τους. Λόγω απουσίας αρχαιολογικών ευρημάτων, μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν για την ακριβή θέση του μαυσωλείου. Έχει εκφραστεί η άποψη ότι η είσοδος του μαυσωλείου του Ιουστινιανού θα πρέπει να βρισκόταν στην ανατολική πλευρά της βόρειας πτέρυγας της εκκλησίας. Η είσοδος σε αυτό θα πρέπει να γινόταν από την ίδια τη βόρεια πτέρυγα της εκκλησίας.
Γ) Νότια Στοά: στοὰ ἡ πρὸς μεσημβρίαν τοῦ αὐτοῦ ναοῦ. Στη στοά αυτή υπήρχαν οι πορφυροί σαρκοφάγοι του αυτοκράτορα Αρκαδίου (395-408), της συζύγου του Ευδοξίας και του γυιου του, Θεοδοσίου Β΄ (408-450). Η στοά αυτή, όπως αναφέρεται μέσα στο κείμενο, ήταν στη νότια πλευρά του ναού, μάλλον αποσπασμένη από αυτήν.
Δ) Βόρεια Στοά: στοὰ ἡ πρὸς ἄρκτον τοῦ αὐτοῦ ναοῦ. Στη στοά αυτή υπήρχαν δύο μόνο σαρκοφάγοι. Η μία ήταν η κυλινδρική σαρκοφάγος του αυτοκράτορα Ιουλιανού (361-363) ενώ η άλλη ήταν του Ιοβιανού (363-364). Η στοά αυτή, όπως αναφέρεται, ήταν στη βόρεια πλευρά του ναού, μάλλον χωρίς σημείο επαφής με το ναό.
Οι υπόλοιποι αυτοκράτορες που κυβέρνησαν μέχρι τον 10ο αι. και δεν είχαν ταφεί δίπλα στο ναό των αγίων Αποστόλων, είχαν ταφεί σε άλλες εκκλησίες ή μοναστήρια της περιοχής της Κωνσταντινούπολης. Κυρίως σε ναούς και μονές που είχαν ιδρύσει οι ίδιοι, τον καιρό που βασίλευαν. Τέλος, δεν γνωρίζουμε αν πάνω στις σαρκοφάγους υπήρχε σκαλισμένη η μέρα και ο μήνας θανάτου τους ή το διάστημα που έζησαν ή βασίλευσαν.
Οι νεότερες ανακαλύψεις
Σήμερα σώζονται μόνο οχτώ πορφυροί σαρκοφάγοι στην Κωνσταντινούπολη. Έξω από το αρχαιολογικό μουσείο της πόλης υπάρχουν τέσσερις σαρκοφάγοι. Υπάρχει μία στην αυλή του τζαμιού της Νουρουοσμανίε (Nuruosmaniye Camii). Δύο σαρκοφάγοι υπάρχουν έξω από την εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Η μία απεικονίζει το άγιο μύρο στην κορυφή ενός Τ (τάφ). Η άλλη δεν περιέχει κάλυμμα. Από την όγδοη σαρκοφάγο σώζεται ένα τεμάχιο που απεικονίζει τον θεό έρωτα. Οι σαρκοφάγοι δεν μπορούν να ταυτιστούν με απόλυτη σιγουριά με τη σορό κάποιου αυτοκράτορα.
Tο 2001 ο Ken Dark, συνυπεύθυνος του προγράμματος Istanbul Rescue Archaeological Survey μαζί με τον Feründün Özgümüş, εξέτασε το Fatih Camii και μέρος του συγκροτήματος που το περιβάλλει και βρήκε ίχνη από ένα πολύ μεγάλο οικοδόμημα που χρονολογείται νωρίτερα από τα σωζόμενα τμήματα του αρχικού τζαμιού του 15ου αιώνα. Αυτό το κτίσμα, προφανώς σταυρόσχημο στην κάτοψη, ξεχωρίζει με τις σειρές τετραγωνισμένων ασβεστολιθικών δόμων υπόλευκου χρώματος, που είναι σαφώς πιο διαβρωμένοι από τους υπερκείμενους λίθους. Οι δόμοι είναι εμφανώς πρωιμότεροι του 15ου αιώνα και δεν εξυπηρετούν κανένα δομικό ρόλο για το κτήριο του τζαμιού του 15ου αιώνα, ενώ από την άλλη θα μπορούσαν κάλλιστα να ανήκουν στο βυζαντινό ναό των αγίων Αποστόλων που καταλάμβανε παλαιότερα τη θέση αυτή.
Σε κάθε περίπτωση, αν τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που βρέθηκαν το 2001 ανήκουν όντως στον ιουστινιάνειο ναό των αγίων Αποστόλων, δίνουν μια νέα και πιο σταθερή βάση για την αποκατάσταση της εκκλησίας που θεωρούταν πολλά χρόνια οριστικά χαμένη.

Υποσημείωση: Οι αριθμοί σε παρενθέσεις όταν αφορούν σε έτη, δηλώνουν την περίοδο της βασιλικής ή ιερατικής εξουσίας του συγκεκριμένου προσώπου.

Χρήστος Νικολόπουλος
Θεολόγος-Βυζαντινολόγος