Τheme: Community studies concerning majority-minority linguistic and social inter-relations

(X ICML, Trieste)

Antonios Liapis

 In the area of Thrace (northern-eastern Greece), near the borders οf Bulgaria and Turkey, exists a Muslim minority (about 100.000 people) consisting of Turkish-speaking, Pomac-speaking and Romani-speaking populations.

The Gypsies (self-appellation Roma) have lived in Greek lands for centuries. Most historians think that the first big settlements of Gypsies on the Balkans (or Hemus peninsula), and more specifically in Thrace, can be dated back to the beginning of the 9^th century. Abundant historical evidence points to the presence of Gypsies in the Byzantine Empire and their entry into Serbia, Wallahia and Moldova in the period 11^th-14^th century.

There is a wealth of information about Gypsy presence in Thrace (Greek, Bulgarian and Turkish parts) at the time of Ottoman Empire. They were mentioned in many laws and other official documents, mostly tax registers, under the names Cengene or Kipti. Gypsies in the Ottoman Empire were actively setting in towns and villages. A new type of semi nomadic way of life was established too- the Gypsies had a permanent winter residence and an active nomadic season in the respective region. Often some Gypsies would break away from the traditional Gypsy occupations and take up farming or menial labour in the cities.

Gypsies had a special place in the overall social and administrative organization of the Ottoman Empire. They were differentiated according to the ethnic principle (some rather unusual for the Ottoman Empire), with no sharp differentiation between Muslims and Christians in social status. There were some small privileges for Muslim Gypsies of taxes payment.

The Muslim Romas of the Greek Thrace are a remarkable exception worldwide, as since 1923 judging by the religion, they have legally belonged to the homo-religious Muslim community, that has a totally different language (Turkish) and different cultural characteristics.

The education provided to the Muslim community overall, according to Greek-Turkish agreements, obliges the Gypsies to learn a foreign language (Turkish) apart from the official state language which is Greek.

The Gypsies today are roughly numbered in 20.000 people and in their vast majority they use the Turkish language and only a mere percentage of 10-15% actually uses the Gypsy language, (Romani). The two basic cores of the gypsy language in the Greek Thrace is the quarter at the end of Andrianoupoleos street in Komotini and in the village Drosero in Xanthi. In quite a big extent the gypsy language is familiar to the generation that is around forty years old, however it is less and less used in the community, whereas their children mainly speak Turkish, since they attend classes in Turkish in the schools of the minority where they are taught both Greek and Turkish.

The dwellers of the two settlements mentioned above have been permanently situated in the area during the 20^th century and still maintain many aspects of their former nomadic life. However their permanent habitation had serious social and financial consequences. All their traditional occupations gradually became extinct and together with that came the loss of the freedom they had when they had been wandering around. This decay has reflected upon the language as well. The Gypsy songs and tales were gradually replaced by the Turkish and Greek ones. Moreover they lost their self-respect, as a result of the social and financial exclusion they were subjected to, and some of them even felt shame to declare in public their own identity and found it preferable to often borrow foreign identities, such as the ones of the coreligionist Turks.

Τὸ Μουσεῖο Καλαθοπλεκτικῆς τῶν Ρωμά στὸ Θρυλόριο Κομοτηνῆς ἐπισκέφτηκε ὁ Ὑφυπουργὸς Ἐξωτερικῶν Εὐρυπίδης Στυλιανίδης τὸ ἀπόγευμα τῆς 28ης Δεκεμβρίου 2005. Στὸν χῶρο, ὑπὸ τοὺς ἤχους τοῦ  νταουλιοῦ καὶ τοῦ ζουρνᾶ, τὸν ὑποδέχθηκε πλῆθος κόσμου, μεταξὺ τῶν ὁποίων πολλοὶ Ρομὰ τῆς περιοχῆς μας. Ὁ ὑφυπουργὸς ἀφοῦ ξεναγήθηκε, προέβη σὲ δηλώσεις ὅπου ἐπεσήμανε τὸν συμβολισμὸ τοῦ Μουσείου ὡς χώρου ποὺ ἑνώνει τοὺς λαοὺς τῆς περιοχῆς, ἐνῶ παράλληλα ἀνακοίνωσε τὴν χρηματοδότηση προγράμματος ποὺ ἀφορᾶ στὴ μελέτη καὶ ἐνίσχυση τῆς Καλαθοπλεκτικῆς στὶς χῶρες τῆς Χερσονήσου τοῦ Αἵμου. Ὁ κ. Στυλιανίδης δήλωσε ὅτι «τὸ Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν διὰ τῆς Hellenic Aid ξεκινᾶ φέτος μία σειρὰ ἀπὸ προσπάθειες ποὺ σκοπὸ ἔχουν νὰ ἀναδείξουν πτυχὲς τοῦ πολιτισμοῦ μας, οἱ ὁποῖες μέχρι σήμερα ἦταν περιφρονημένες ἢ ἄγνωστες. Στὸ πλαίσιο αὐτῆς τῆς προσπάθειας ἐνισχύεται καὶ τὸ πρόγραμμα. Τὸ Μουσεῖο ἀναλαμβάνει ἕνα πρωταγωνιστικὸ ρόλο ὄχι μόνο στὴν Ἑλλάδα ἀλλὰ καὶ στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῆς βαλκανικῆς οἰκογένειας, ὅπου ἡ σύγχρονη Ἑλλάδα κάνει μία προσπάθεια νὰ βοηθήσει ὥστε καὶ οἱ γειτονικοὶ λαοὶ νὰ μπορέσουν νὰ βροῦν τὸν βηματισμὸ τους πρὸς τὴν Εὐρώπη τὴν ὁποία ἐπιθυμοῦν καὶ θέλουμε νὰ τὴ συναντήσουν σύντομα… Θέλω νὰ σᾶς ζητήσω νὰ συνεχίσετε αὐτὴ τὴν προσπάθεια, γιατί μέσα ἀπὸ αὐτὴν δὲν ἀναδεικνύετε μόνο τὴ δουλειά σας, ἀλλὰ προβάλλετε καὶ ἀναδεικνύετε ὅλη τὴν περιοχὴ ὡς κέντρο μίας πολὺ δημιουργικῆς πρωτοβουλίας ποὺ φέρνει κοντά τοὺς λαοὺς τῶν Βαλκανίων. Συγχαρητήρια!». Στὶς ὁμιλίες τους οἱ πρόεδροι τῶν σωματείων τῶν Ρομά εὐχαρίστησαν τὸν ὑφυπουργὸ γιὰ τὸ ἐνδιαφέρον του καὶ ζήτησαν τὴν ἐπίλυση διαφόρων προβλημάτων ὅπως τοῦ στεγαστικοῦ στὸ τέρμα τῆς ὁδοῦ Ἀδριανουπόλεως. Ὁ ὑπεύθυνος τοῦ Μουσείου Ἄντ. Λιάπης δήλωσε ὅτι εὐρύτερη φιλοδοξία εἶναι νὰ καταστεῖ ἡ Κομοτηνὴ πολιτισμικὴ πρωτεύουσα τῶν Ρομὰ τῆς Χερσονήσου τοῦ Αἵμου καὶ τὸ πρόγραμμα τῆς καλαθοπλεκτικῆς προσανατολίζεται πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνση.
Πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι στὰ πλαίσια τοῦ προγράμματος θὰ πραγματοποιηθοῦν ὀργανωμένες ἐπιστημονικὲς ἐπιτόπιες ἔρευνες, θὰ καταρτισθεῖ Μητρῶο καλαθοπλεκτῶν τῆς Χερσονήσου τοῦ Αἵμου, θὰ μελετηθοῦν οἱ τεχνικὲς ποὺ ἐφαρμόζονται σὲ ἄλλες περιοχές, τὰ ὑλικὰ πλοκῆς ποὺ χρησιμοποιοῦνται, θὰ συλλεχθεῖ ἐπιπλέον ἐκθεσιακὸ ὑλικὸ γιὰ τὸν ἐμπλουτισμὸ τοῦ μουσείου καὶ γενικότερα μέσα ἀπὸ τὴν προβολὴ καὶ τὴ μελέτη τῆς καλαθοπλεκτικῆς θὰ ἐπιδιωχθεῖ ἡ στήριξη τῶν ἐναπομεινάντων τεχνιτῶν στὶς ὑπὸ μελέτη περιοχές.
Τὸ Μουσεῖο Καλαθοπλεκτικῆς, προκειμέ-νου νὰ στηριχθοῦν οἱ λιγοστοὶ καλαθοπλέκτες τῆς Θράκης, θὰ ὀργανώσει σύντομα τμῆμα πώλησης μικρῶν καλαθιῶν, ὥστε καὶ τὸ κοινὸ νὰ ἔρθει σὲ στενότερη ἐπαφὴ μὲ τὸ καλάθι καὶ τὶς κοινωνίες τῶν Ρομά, ἐγκαταλείποντας προκαταλήψεις καί στερεότυπα γι’ αὐτούς πού συχνά ὁδηγοῦν σέ ρατσιστική ἀντιμετώπισή τους.                           
Ν.Γ.

      Οἱ µουσουλµάνοι Ροµά, 20.000 ἄτοµα περίπου, ζοῦν καὶ στοὺς τρεῖς νοµοὺς τῆς ἑλληνικῆς Θράκης, συγκεντρωµένοι σὲ συγκεκριµένες συνοικίες κυρίως τῆς Κοµοτηνῆς, τῆς Ξάνθης καὶ τῆς Ἀλεξανδρούπολης. Στὴν Κοµοτηνὴ συναντῶνται στὸ τέρµα τῆς ὁδοῦ Ἀδριανουπόλεως καὶ στὸν Ἥφαιστο, στὴν Ξάνθη στὴν περιοχὴ τοῦ Δροσεροῦ, τῆς Πετρελαιαποθήκης (Γκαζχανέ) καὶ τῆς Ρέµβης (Πούρναλικ), ἐνῶ στὴν Ἀλεξανδρούπολη στὴν περιοχὴ τῆς ὁδοῦ Ἄβαντος. Ὀλιγοµελεῖς ὁµάδες Ροµὰ ὑπάρχουν διάσπαρτες σὲ πολλὰ χωριὰ τῆς πεδινῆς Θράκης ἀλλὰ καὶ στὰ ὀρεινὰ ποµακοχώρια τόσο τοῦ νοµοῦ Ξάνθης ὅσο καὶ τοῦ νοµοῦ Ροδόπης. Στὰ ποµακοχώρια περιπλανιόντουσαν κυρίως σιδερᾶδες, κατασκευαστὲς ἀγροτικῶν ἐργαλείων ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ὀρεινὴ γεωργία. Σηµαντικὸ µεταναστευτικὸ ρεῦµα δηµιουργήθηκε στὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1970 καὶ σὲ ὅλη τη διάρκεια τῆς δεκαετίας τοῦ 1980 µὲ κατεύθυνση τὰ µεγάλα ἑλληνικὰ ἀστικὰ κέντρα ἀλλὰ καὶ τὴν Εὐρώπη. Μερικὲς χιλιάδες Ροµὰ µεταναστῶν συναντῶνται σήµερα κυρίως στὴ Γερµανία καὶ πολὺ λιγότεροι στὴν Ὀλλανδία καὶ τὸ Βέλγιο. Δέκα περίπου οἰκογένειες ἀπὸ τὸν Ἥφαιστο στὴν περίοδο ἐκείνη ἔφθασαν µέχρι τὴν Αὐστραλία. Στὴν Ἀθήνα καὶ εἰδικότερα στὸ Βοτανικό, στὸ Γκάζι καὶ στὸν Κεραµικὸ ζοῦν ἀρκετοὶ ἐσωτερικοὶ µετανάστες Ροµὰ ἀπὸ τὴ Θράκη. Ἡ µετανάστευση πρὸς τὴν Τουρκία εἶναι σχεδὸν µηδενική.
(…) Μὲ κριτήριο τὴν κινητικότητά τους στὸν χῶρο, οἱ Ροµὰ ποὺ ζοῦν στὴν ἑλληνικὴ Θράκη θὰ µποροῦσαν νὰ διακριθοῦν σὲ ἑδραίους καὶ ἡµιεδραίους. Νοµάδες ἔπαψαν νὰ ὑπάρχουν ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20ου αἰ. Οἱ πρῶτες χαράξεις ἐθνικῶν συνόρων στὰ τέλη τοῦ 19ου αἰ. ἀκύρωσαν µία ἀπὸ τὶς σηµαντικότερες προϋποθέσεις τῶν νοµάδων: τὴν ἐλευθερία τῆς µετακίνησης.  Ἥφαιστος καὶ Ἀδριανουπόλεως εἶναι δυὸ χαρακτηριστικοὶ οἰκισµοὶ στὶς παρυφὲς τῆς Κοµοτηνῆς, ποὺ ἐκπροσωποῦν τὶς δυὸ παραπάνω γενικὲς κατηγορίες καὶ ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἄποψη ἐκφράζουν τὸ γενικότερο τοπίο τῶν κοινοτήτων τῶν Ροµά στὴ Θράκη. Συγκροτήθηκαν ἀπὸ πληθυσµοὺς ποὺ ἐγκατέλειψαν τὸν νοµαδισµὸ σὲ πολὺ διαφορετικὲς περιόδους καὶ κάτω ἀπὸ ἀνόµοιες συνθῆκες. Οἱ κάτοικοι τῆς Ἀδριανουπόλεως ἔχουν νωπὲς µνῆµες τοῦ νοµαδικοῦ ἢ ἡµι-νοµαδικοῦ τρόπου ζωῆς, σὲ ἀντίθεση µὲ τοὺς Ἡφαιστιῶτες οἱ ὁποῖοι δὲν διατήρησαν παρόµοιες µνῆµες, ἐπειδὴ ἀκριβῶς ἡ µόνιµη ἐγκατάσταση πραγµατοποιήθηκε πολὺ νωρίτερα καὶ µάλιστα σὲ περιοχὲς τῆς νότιας Βουλγαρίας (βόρειας Θράκης), ἀπὸ ὅπου λόγῳ τῶν Ρωσσοτουρκικῶν πολέµων τοῦ 1877-78 µετακινήθηκαν καὶ ἔφθασαν στὴν Κοµοτηνὴ µαζὶ µὲ ἄλλους µουσουλµάνους πρόσφυγες.
     Ἡ πλειοψηφία τῶν Ροµὰ τῆς Θράκης ἀπέβαλε τὴν τσιγγάνικη γλῶσσα εἴτε στὴ διάρκεια τῆς Ὀθωµανικῆς περιόδου, εἴτε στὴν περίοδο ἀπὸ τὸ 1920 καὶ µετά, µέσα στὰ ὅρια τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους. Σήµερα τὸ 80% µιλᾶ τουρκικὰ ἐνῶ ἕνα ποσοστὸ συρρικνούµενο σταδιακὰ διατηρεῖ ἀκόµη τὴν τσιγγάνικη, δηλαδὴ τὴ ροµανί, στὶς διαφορετικὲς διαλεκτικὲς της ποικιλίες. Βέβαια τὸ ποσοστὸ αὐτῶν ποὺ γνωρίζουν τσιγγάνικα εἶναι µεγαλύτερο, ἂν λάβουµε ὑπόψιν µας ὅτι σὲ πολλὲς ἀγροτικὲς περιοχὲς καὶ οἰκισµούς, ὅπως στὴ Μελέτη καὶ τὸν Πολύανθο, οἱ Ροµὰ πάνω ἀπὸ σαράντα ἢ πενήντα χρονῶν µιλοῦν καλά τή Ροµανί, ἀλλὰ δὲν τὴ χρησιµοποιοῦν στὴν ἐπαφὴ µὲ τὶς νεότερες γενιὲς, οἱ ὁποῖες µὲ τὴν ἐπίδραση τῆς τουρκικῆς τηλεόρασης, τῶν ἰδεολογικῶν συνθηκῶν ποὺ ἐπικρατοῦν στὴν περιοχὴ καὶ κυρίως τοῦ µειονοτικοῦ σχολείου ἀποτσιγγα-νοποιοῦνται γλωσσικὰ καὶ συνειδησιακά.
    Τὸ µειονοτικὸ σχολεῖο ἦταν ὁ κορυφαῖος µηχανισµὸς ἐπιβολῆς τῆς τουρκικῆς γλώσσας. Ὅσοι Ροµὰ ἦρθαν σὲ ἐπαφὴ µὲ τὴ λεγόµενη µειονοτικὴ ἐκπαίδευση ἔχασαν τὴ γλωσσικὴ καὶ συνειδησιακή τους ἰδιαιτερότητα. Στὶς δεκαετίες ποὺ ἀκολούθησαν τὸν Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο, οἱ περισσότεροι µειονοτικοὶ δάσκαλοι ἐµποτισµένοι μὲ τὶς ἀρχὲς τοῦ κεµαλισµοῦ ἐνδιαφέρονταν περισσότερο γιὰ τὸν ἐκτουρκισµὸ τῶν νεαρῶν µαθητῶν (Τσιγγάνων καὶ Ποµάκων) παρὰ γιὰ τὴν πνευµατικὴ τους προαγωγή, ἀκολουθώντας τὰ ἐκπαιδευτικὰ πρότυπα τῆς Τουρκίας, ὅπου ἀνάλογη ἐπιτυχία εἶχε ὁ ἐκεῖ ἐκπαιδευτικὸς µηχανισµὸς ἀπὸ τὸ 1930 καὶ µετά.
(…) Τὰ ρωµανὲ τῆς Θράκης ἔχουν τὶς ρίζες τους στὰ Χιντὶ καὶ στὶς ἄλλες γλῶσσες τῶν βορειοδυτικῶν Ἰνδιῶν. Ἐντάσσονται στὰ εὐρωπαϊκὰ ρωµανὲ ἰδιώµατα, σὲ ἀντιδιαστολὴ µὲ τὰ λοµαβρὲν (ἀρµενικά) καὶ τὰ ντοµαρὶ (ἀσιατικά) (…) Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς συγγραφῆς τοῦ Γλωσσαρίου ἐντυπωσιάστηκα ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἄρχισα νὰ συναντῶ λέξεις ρουµανικές, ἀρµενικές, περσικές, σλαβικὲς κι ἔτσι δινόταν ἡ ἐντύπωση ὅτι ἀκολουθεῖ κανεὶς τὰ χνάρια τῶν ἀσταµάτητων τσιγγάνικων καραβανιῶν ποὺ διέσχισαν χιλιάδες χιλιόµετρα στὴν Ἀσία γιὰ νὰ φθάσουν στὴ Θράκη, ἀπὸ ὅπου καὶ διασκορπίστηκαν στὴν Εὐρώπη µέσα σέ ἕναν ἢ δυὸ αἰῶνες. Ἀλλὰ ἐξίσου ἐντυπωσιακὸ εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν ταπεινὴ γλῶσσα τῆς Ἀδριανουπόλεως ἔχουν διαφυλαχθεῖ βυζαντινοὶ τῦποι λέξεων οἱ ὁποῖοι πλέον ἔχουν ξεχαστεῖ στὴ νεοελληνικὴ: ζουµὶ (φαγητό), κουκουντὶ  (χαλάζι), λαλὶ (φωνή), ποῦρνα (δαµάσκηνο) κλπ. Ἀκόµα σὲ ὅλες τὶς τσιγγάνικες διαλέκτους τῶν χωρῶν τῆς Χερσονήσου τοῦ Αἵµου οἱ ἀριθµοὶ τριάντα καὶ σαράντα λέγονται στὰ ἑλληνικά..
(…) Ἐὰν ἐξετάσουµε τὴ ρωµανὶ τῆς Θράκης στὴ διαχρονική της πορεία θὰ διαπιστώσουµε ὅτι στὴ πρώτη µεταπελευθερωτικὴ δεκαετία (1920-30) ἦταν πλουσιότερη σὲ ρωµανὲ στοιχεῖα ἀπὸ ὅ,τι σήµερα. Ἄν ἡ φθίνουσα πορεία συνεχιστεῖ καί τὶς ἑπόµενες δεκαετίες, τότε ὅλο καὶ περισσότερες ἑλληνικὲς ἢ τουρκικὲς λέξεις θὰ καλύπτουν τὰ ἐννοιολογικά της πεδία, ὥστε κάποια στιγµὴ νὰ ἀποδιαρθρωθεῖ καὶ ἡ ἴδια ἡ δοµὴ τῆς γλώσσας…

(Ἀπό τήν ὁμιλία τοῦ  Ἀντώνη Λιάπη στόν Μορφωτικό Ὅμιλο Κομοτηνῆς, 12.12.05)