ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΝΕ ΘΕΑΤΡΟΥΘόδωρος Χατζηπανταζής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2014.

Ένα σπουδαίο βιβλίο και μια επί μέρους ένσταση

Στο πίσω εξώφυλλο του βιβλίου ο συγγραφέας αναφέρει τους στόχους του πονήματός του. Αντιγράφουμε:
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, που η μελέτη της ιστορίας και θεωρίας του θεάτρου εισχώρησε επίσημα –με σημαντική καθυστέρηση- στα πανεπιστημιακά ιδρύματα και στα ερευνητικά κέντρα της χώρας, η επιστημονική έρευνα στον συγκεκριμένο τομέα έχει αναπτυχτεί με πολύ εντυπωσιακούς ρυθμούς. Έχουν επομένως ωριμάσει πλέον οι συνθήκες για να αξιοποιηθούν τα επιμέρους ευρήματά της στη σύνθεση μιας γενικής ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, στην επιφυλακτική έστω συνεκτίμηση του αποθησαυρισμένου νέου υλικού για το σχεδιασμό μιας εικόνας συνόλου. Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να ανοίξει το δρόμο προς αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση. Παίρνοντας υπόψη τις μαρτυρίες για τη θεατρική δραστηριότητα στις ελληνόγλωσσες κοινότητες της ανατολικής Μεσογείου, από τα χρόνια του Κυπριακού Κύκλου των Παθών και του Κρητικού Θεάτρου, ώς το κίνημα του μεταμοντερνισμού στην Αθήνα των τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα, η αφήγηση επιχειρεί να επισημάνει τα βασικότερα ρεύματα που κυριάρχησαν στην εδώ τέχνη της σκηνής, για ένα διάστημα μεγαλύτερο της μισής χιλιετίας. Και φροντίζει να χαρτογραφήσει τις αφετηρίες και τους σταθμούς, τις συνέχειες και τις ρήξεις, που έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση μιας συμπαγούς τοπικής καλλιτεχνικής παράδοσης. Στόχος δεν είναι εδώ να απογραφούν απλώς όσο γίνεται περισσότερα πρόσωπα και γεγονότα που έχουν πάρει μέρος στη σχετική ζύμωση. Στόχος είναι να αναδειχτούν και να αναλυθούν τα σημαντικότερα ανάμεσά τους. Και κυρίως να ερμηνευτούν και να τοποθετηθούν σε ένα όσο γίνεται ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο.


Το βιβλίο απαρτίζεται από τρία μέρη που επιγράφονται ως εξής:
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Το ερασιτεχνικό θέατρο των τοπικών διαλέκτων
πριν από την ίδρυση του ανεξάρτητου κράτους. Η ανάδυση της ιδέας του θεάτρου και η πρώιμη διείσδυση των ευρωπαϊκών ιδεολογικών και αισθητικών ζυμώσεων στα λιμάνια της «καθ` ημάς» Ανατολής. (σελ. 25 – 154)
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Το θέατρο της καθαρεύουσας
και οι προσπάθειες θεμελίωσης εθνικής σκηνής στο νεοσύστατο κράτος. Η δραματική ποίηση και η επαγγελματική σκηνή αναπτύσσονται παράλληλα αλλά ξέχωρα. (σελ. 155 – 304)
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Το θέατρο της δημοτικής
Από την επανάσταση της ηθογραφίας, στο ποιητικό δράμα και στην πρωτοποριακή σκηνή. Αντιπαράθεση καλλιτεχνικών και εμπορικών έργων, ακαδημαϊκών και πρωτοποριακών παραστάσεων (σελ. 305 – 568).
Στο πολύμοχθο αυτό έργο υπάρχει πλούσια ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σε θεματικές ενότητες (70 σελίδες) και τέλος Ευρετήρια θεατρικών έργων και προσώπων.
Ο πανεπιστημιακός καθηγητής, συγγραφέας και τεχνοκριτικός Θόδωρος Χατζηπανταζής κατέχει ηγετική θέση στη γνώση και ανάδειξη της Ιστορίας και Θεωρίας του Νεοελληνικού Θεάτρου. Πλήθος νεότερων καθηγητών ήσαν μαθητές του και συνεχίζουν το έργο του, επηρεασμένοι και οδηγούμενοι λιγότερο ή περισσότερο από τις απόψεις του. Το ως άνω βιβλίο, μια αξιολογικά καταρτισμένη επιτομή, σίγουρα θα αποτελέσει οδηγό για διδάσκοντες και διδασκόμενους την Ιστορία του Νεοελληνικού Θεάτρου. Εκφράζουμε ειλικρινή συγχαρητήρια για το όλο εγχείρημα.
Είχαν ελληνική συνείδηση οι ποιητές της Κρητικής Αναγέννησης;
Δεν θα επιχειρήσουμε εδώ μια αναλυτική κριτική παρουσίαση του βιβλίου ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ, ούτε είναι στην πρόθεσή μας αυτό ούτε και είμαστε οι πλέον αρμόδιοι. Εδώ θα επικεντρωθούμε σε ένα μόνο θέμα βαρύνουσας σημασίας το οποίο αναφέρεται στο βιβλίο με μια συγκεκριμένη οπτική. Ας μας συγχωρήσει ο σεβαστός καθηγητής, αλλά αυτή η οπτική είναι μη στοιχειοθετημένη, έτσι δεν μας βρίσκει σύμφωνους.
Πρόκειται για το βασανιζόμενο εσχάτως θέμα του πότε δημιουργήθηκε νεοελληνική συνείδηση. Οι θιασώτες της θεωρίας περί νεότευκτης ελληνικής εθνικής συνείδησης αναγκάζονται ολοένα να επεκτείνουν χρονικά προς το παρελθόν την αρχή της δημιουργίας της. Ήδη επικαλούνται τον Κεφαλλονίτη, από το Ληξούρι, θεατρικό συγγραφέα Πέτρο Κατσαΐτη (1660-1665 έως 1741 περίπου) και το έργο του «Ιφιγένεια» που έγραψε το 1720 στο Αργοστόλι. Για το πότε δημιουργήθηκε ελληνική εθνική συνείδηση γράφονται ανάμεσα σε άλλα και τα παρακάτω, στις σελίδες 162 – 163 του βιβλίου:
Παρά το γεγονός ότι ορισμένοι συγγραφείς και λόγιοι της όψιμης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αρέσκονταν από παλιά να ανάγουν τη φύτρα τους στην καλυμμένη από αίγλη στο χώρο της σχολαστικής γραμματολογίας κλασσική αρχαιότητα, τα λαϊκότερα στρώματα στο σύνολό τους θεωρούσαν τους Έλληνες της αρχαιότητας μη συμβατούς με το χριστιανικό τους φρόνημα κι επομένως αποκομμένους από το εθνικό γενεαλογικό τους δέντρο. Οι ποιητές της Κρητικής Αναγέννησης δεν είχαν ελληνική συνείδηση και θεωρούσαν το λαό που κατοικούσε στα ίδια εδάφη πριν από δυο χιλιάδες χρόνια ως μία φυλή διαφορετική από τη δική τους. «Στους περαζόμενους καιρούς που οι Έλληνες ορίζα / κι οπού δεν είχε η πίστη τους θεμέλιο μηδέ ρίζα…», λέει ο Βιτσέντζος Κορνάρος στους πρώτους στίχους του ″Ερωτόκριτου″. Και την άποψή του συμμερίζεται πανηγυρικά, στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης, δυο ολόκληρους αιώνες αργότερα, ο πολύ σημαντικός Φαναριώτης δάσκαλος του Διαφωτισμού Δημήτριος Καταρτζής, όταν δηλώνει απερίφραστα και γεμάτος πάθος πως οι συμπατριώτες του δεν είναι «ειδωλολάτρες Έλληνες», αλλά «Ορθόδοξοι Χριστιανοί Ρωμιοί». Στην εποχή αυτή όμως, οι πεποιθήσεις του Καταρτζή τείνουν πια να περιοριστούν στο χώρο μιας ασταμάτητα συρρικνούμενης μειοψηφίας, καθώς ο εξελληνισμός των Ρωμιών προχωρούσε όσο πήγαινε με ταχύτερους ρυθμούς. Από το 1720 ακόμη, ο Πέτρος Κατσαΐτης καμαρώνει στην ″Ιφιγένειά″ του για την καταγωγή των Κεφαλλονιτών από τον Οδυσσέα και τους λοιπούς ομηρικούς ήρωες.
Σχολιάζουμε τρία σημεία από το ανωτέρω απόσπασμα.
1. Στην εποχή της όψιμης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
…τα λαϊκότερα στρώματα στο σύνολό τους θεωρούσαν τους Έλληνες της αρχαιότητας μη συμβατούς με το χριστιανικό τους φρόνημα κι επομένως αποκομμένους από το εθνικό γενεαλογικό τους δέντρο.
Αυθαίρετο συμπέρασμα, από το επομένως και μετά. Το γεγονός ότι οι Έλληνες της αρχαιότητας δεν είχαν χριστιανικό φρόνημα δεν συνεπάγεται τη ρηθείσα αποκοπή από το εθνικό γενεαλογικό δέντρο.
2. Στην εποχή της Κρητικής Αναγέννησης
Οι ποιητές της Κρητικής Αναγέννησης δεν είχαν ελληνική συνείδηση και θεωρούσαν το λαό που κατοικούσε στα ίδια εδάφη πριν από δυο χιλιάδες χρόνια ως μία φυλή διαφορετική από τη δική τους. «Στους περαζόμενους καιρούς που οι Έλληνες ορίζα / κι οπού δεν είχε η πίστη τους θεμέλιο μηδέ ρίζα…», λέει ο Βιτσέντζος Κορνάρος στους πρώτους στίχους του ″Ερωτόκριτου″.
Κι όμως! Εξέφρασαν το λαό οι ποιητές της Κρητικής Αναγέννησης, γιαυτό και τα ποιήματά τους αγαπήθηκαν από τον λαό, για παράδειγμα αρκετοί άνθρωποι, ακόμη και αγράμματοι, αποστήθισαν μεγάλα κομμάτια από το ποίημα Ερωτόκριτος. Τα πρόσωπα των ποιημάτων και οι τόποι είναι στον περίγυρο του ελληνικού κόσμου, η θεματολογία τους είναι προσαρμοσμένη σ` αυτά, βρίσκεις ανακλάσεις των ομηρικών επών ακόμη και όταν η θεματολογία επηρεάσθηκε ή εμπνεύστηκε από ξένα ποιήματα. Σε κάθε περίπτωση κυρίαρχο παραμένει το γεγονός ότι οι ποιητές της Κρητικής Αναγέννησης εξέφρασαν τη λαϊκή ψυχή, έτσι αποδεικνύεται ότι είχαν την ίδια εθνική συνείδηση με το λαό. Ο λαός ήταν ελληνικός αφού είχε ελληνική γλώσσα, ελληνικά ήθη και έθιμα και έκανε αιματηρούς αγώνες για ελευθερία. Ακόμη κι αν σε μερικούς ποιητές η καταγωγή τους ήταν βενετσιάνικη ή άλλη, εξελληνίσθηκαν, μια τέτοια περίπτωση ήταν και η οικογένεια των προγόνων του ποιητή Βιτσέντζου Κορνάρου (1553-1613).
Οι παρατιθέμενοι δυο στίχοι από την αρχή του ποιήματος Ερωτόκριτος όχι μόνο ουδόλως ενισχύουν την ερμηνεία που δίνει ο Θ. Χατζηπανταζής, αλλά συμβαίνει το αντίθετο. Στους περασμένους καιρούς που οι Έλληνες ορίζαν (τον τόπο), τότε που η πίστη (θρησκεία) τους ήταν άλλη … Ενώ στα χρόνια του ποιητή τον τόπο ορίζουν όχι οι Έλληνες αλλά οι κατακτητές τους.
3. Στην εποχή της Γαλλικής Επανάστασης
Ο λόγιος Δημήτριος Φωτιάδης –Καταρτζής (περίπου 1730-1807) ήταν Διαφωτιστής και πρωτοπόρος δημοτικιστής, δάσκαλος μεταξύ άλλων και του Ρήγα Φεραίου (1757-1798), όπως και στο ως άνω βιβλίο αναφέρεται (σελ. 166). Με την ελληνική του εθνική συνείδηση δίδαξε και ενέπνευσε τους μαθητές του, ή μήπως και ο Ρήγας Φεραίος, ο φλογερός εθνεγέρτης και εθνομάρτυρας των Ελλήνων, δεν είχε κι αυτός ελληνική συνείδηση;
Οι «Ορθόδοξοι Χριστιανοί Ρωμιοί» είναι οι Έλληνες. Έτσι ονομάζονταν εκείνη την ιστορική περίοδο, έτσι αποκαλούνται ενίοτε ακόμη και σήμερα. Στα λεξικά της νεοελλη- νικής γλώσσας μπορούμε να το δούμε στο λήμμα Ρωμιός, είναι παγκοίνως γνωστό. «Δεν καταλαβαίνεις ρωμαίικα;», μου έλεγε ο πατέρας μου, όταν παιδί δεν τον υπάκουα, αλλά βέβαια μου το έλεγε ελληνικά.

Νικόλαος Γερασίμου Γαρμπής
Ποιητής – εκδότης («Φραγκάτα» Κεφαλλονιάς)